Achtergrondverhaal Oekraïne

RUSSISCHE JOURNALISTEN VERLATEN HET LAND DOOR STRIKTE CENSUUR 

Poetin’s regime snoert kritische stemmen de mond. Nieuwe wetten maken het voor Russische en buitenlandse journalisten onmogelijk hun werk te doen. Sommigen leggen het werk neer, anderen ontvluchten het land.

“Ik ben nu iets wat ik nooit had willen zijn: een journalist in ballingschap”, zegt Alexey Kovaleb in een interview met Reuters Institute. Hij is een bekroonde Russische onderzoeksjournalist bij de onafhankelijke nieuwssite Meduza, een Russische onafhankelijke nieuwssite. Op 5 maart vluchtte hij met zijn vrouw en hond per taxi van Moskou naar de dichtstbijzijnde grenspost, om daar te voet de grens over te steken en verder te reizen naar de Letse hoofdstad Riga. “We hebben nog steeds bronnen in Rusland, maar ons werk zal een stuk moeilijker worden. Mensen zijn bang om met ons te praten.”

Sinds de Russische militaire inval in Oekraïne, heeft Rusland nog meer beperkingen gelegd op de persvrijheid. Op 24 februari gaf de Russische mediatoezichthouder Roskomnadzor (door sommigen de ‘mediawaakhond’ genoemd) alle media het bevel alleen officiële berichtgeving te delen. Een week later, op 4 maart, nam de Douma (het Russische parlement) een nieuw amendement aan waardoor het verspreiden van ‘foute’ of ‘misleidende’ berichtgeving over de Russische inval strafbaar werd. Wie de woorden ‘oorlog’, ‘aanval’ of ‘invasie’ in de mond (of de pen) neemt, riskeert een celstraf van vijftien jaar en een geldboete van minstens vijf miljoen roebel (meer dan 43.000 euro). Dat geldt ook voor buitenlandse journalisten in Rusland én met terugwerkende kracht.

‘De nieuwe wet lijkt ontworpen om van elke onafhankelijke journalist een crimineel te maken’ 

John Micklethwait, hoofdredacteur van Bloomberg

“Sinds vandaag is het eigenlijk levensgevaarlijk om als journalist te werken”, vertelt Derk Sauer in een reportage voor Terzake. Hij is uitgever van The Moscow Times, een onafhankelijke nieuwssite. “Het is een kwestie van overleven. Iedereen is aan het bekijken hoe ze zo snel mogelijk het land uit geraken. Het is een krankzinnige situatie.” BBC, CNN, CBS News, ABC News, Bloomberg … intussen hebben zowat alle grote internationale nieuwsorganisaties hun redacties in Rusland gesloten. ‘De nieuwe wet lijkt ontworpen om van elke onafhankelijke journalist een crimineel te maken’, zegt hoofdredacteur van Bloomberg John Micklethwait op de website van zijn nieuwsagentschap.

“Er zijn grote propagandakrachten aan het werk tegen ons”, zei Valentina Matviejenko, voorzitter van het Russische Federatieraad in een fragment dat getoond werd in Terzake. “Daarom zijn er wetten nodig. Die zijn hard, maar in deze tijden is dat nodig. Want onze veiligheid, onze levens en die van ons broedervolk staan op het spel.” Rusland tolereert met andere woorden alleen nog journalistiek die het officiële narratief van het Kremlin uitdraagt.

‘We weten hoe belangrijk ons werk is voor onze kijkers en ons publiek’

Natalia Sindejeva, oprichtster van onlinezender Dozhd

Als het op persvrijheid aankomt, heeft Rusland in het Westen al decennialang een bevlekte reputatie. Sinds 2012 verplicht de buitenlandse agentenwet ngo’s om zich als ‘buitenlandse agent’ te laten registreren als ze financiële steun uit het buitenland ontvangen. In 2019 werd die wet uitgebreid naar de mediasector en nog een jaar later naar iedereen die zich bezighoudt met politieke activiteiten tegen de Russische overheid. In principe moeten media die bestempeld zijn als ‘buitenlandse agent’ hun lezers informeren over die status. “De melding moet verschijnen in een lettertype dat dubbel zo groot is als de eigenlijke inhoud”, schreef Ivan Kolpakov, hoofdredacteur van Meduza in april 2021. “We weten eerlijk gezegd niet wat we nu moeten doen.”

Het effect van die nieuwe mediawetten liet zich meteen voelen. Sommige media, zoals de onafhankelijke Novaja Gazeta waarvan hoofdredacteur Dmitri Muratov in december nog de Nobelprijs voor de Vrede ontving, haalden hun archieven offline en blijven publiceren, maar focussen vanaf nu op nieuws uit eigen land. Andere, zoals de onlinezender Dozhd (ook bekend als TV Rain) sloten hun redacties. “We hopen echt dat we ooit weer zullen kunnen uitzenden”, zei oprichtster Natalia Sindejeva voor de laatste keer aan haar publiek. “We weten nog niet hoe, waar en op welk platform, maar we hopen dat we ons werk kunnen blijven doen, want we weten hoe belangrijk het is voor onze kijkers en ons publiek.” Na die woorden liepen alle medewerkers de studio uit en werd een fragment uit Het zwanenmeer getoond: een verwijzing naar wat er op tv te zien was tijdens de Augustusstaatsgreep in 1991.

Intussen zien verschillende mensen in Rusland hun gezin verdeeld raken over de oorlog. “Hoe je de oorlog ziet, hangt voor een groot deel af van waar je je nieuws vandaan haalt”, zegt Andrei Kolesnikov van het Carnegie Moscow Center (een denktank die zich richt op binnen- en buitenlands beleid) in The Guardian. “Wie televisie kijkt, is sterker geneigd om de officiële lijn te volgen. En oudere mensen kijken meestal meer tv.” Een peiling van Levada Center uit 2021 staaft die uitspraak. Uit die rondvraag bleek dat voor 86 procent van de Russen boven de 55 jaar televisie de belangrijkste nieuwsbron was. Voor jongere generaties zijn online publicaties belangrijker (in de leeftijdscategorie 25 tot 54 jaar is dat gemiddeld 54,5 procent).

Russische vluchtelingenstroom

Media die wel onafhankelijk blijven werken, opereren nu noodgedwongen vanuit het buitenland. Bijgevolg kwam ook in Rusland een vluchtelingenstroom op gang. Volgens Agentstvo, een website voor onderzoeksjournalistiek die vanuit Rusland niet meer te raadplegen valt, zijn tussen het begin van de oorlog en de eerste week van maart al zeker 150 onafhankelijke journalisten het land uitgevlucht.

Niet alleen journalisten ontvluchten het land. Eva Hartog Skorobogatova, een Nederlandse journaliste die in Rusland werkte, publiceerde in De Groene Amsterdammer haar dagboek van vertrek. “Russen vertrokken massaal, naar de Emiraten, Turkije of Armenië, of voor wie een visum had naar Finland. Ikzelf kon nog net een vlucht bemachtigen naar Zuid-Turkije, voor meer dan duizend euro (het gemiddelde Russische maandsalaris ligt rond de 450 euro). Van degenen in mijn kennissenkring die bleven, hadden de meesten geen geld, of een zorgplicht. Twee documentalisten bleven uit principe, om volgens eigen zeggen het verval van hun land vast te leggen.”

De Russen vluchten naar landen waar ze geen visum voor nodig hebben, zoals Finland, Letland, Turkije, Georgië en Armenië. Exacte cijfers over het aantal gevluchte Russen zijn niet beschikbaar, maar verschillende landen die data bijhouden over het aantal inreizende Russen laten weten dat het over duizenden mensen gaat. Het land verlaten is moeilijk (onder andere omdat het Russische luchtruim gesloten is voor Europese, Britse en Canadese luchtvaartmaatschappijen) en bijzonder prijzig.

Documentair fotograaf Denis Sinjakov heeft gemengde gevoelens over zijn vlucht. “Als journalist voel ik een grote onrust om te vertrekken waar het grootste verhaal van deze tijd zich afspeelt”, vertelt hij in De Standaard. “Dat is de opdracht voor elk van ons als onze landen in de dictatuur wegzakken: hoe kunnen we getuige zijn van de geschiedenis en trouw blijven aan onszelf? Ik zou graag het verhaal vertellen van hoe het verzet in Moskou langzaam opnieuw groeit.”

tekst: Laurens Dekock & Elisa Hulstaert