Door Axana De Bilde
Welkom terug in de wereld van het complotdenken! In een eerder artikel doken we in de complottheorie rond Beyoncé, die ontstond na de arrestatie van P-Diddy. Maar waarom hebben deze theorieën zo’n grote aantrekkingskracht? En welke rol spelen sociale media daarbij? Lees hier hoe complotdenken kan uitgroeien tot meer dan een overtuiging: een verslaving.
Wat is een complottheorie?
Op diverse online kanalen doen al jarenlang verhalen de ronde over de Apollo-maanlanding, die in scène gezet zou zijn. Zo bestaan er nog veel andere voorbeelden. Wat alle complottheorieën gemeen lijken te hebben, is dat ze alternatieve verklaringen bieden voor belangrijke gebeurtenissen. Complotdenkers gaan ervan uit dat een geheime, machtige groep de touwtjes in handen heeft en informatie achterhoudt. Zij presenteren hun versie van het verhaal als de enige echte waarheid.
Van nieuwsgierigheid naar verslaving
Vaak beginnen deze theorieën onschuldig, als een manier om gebeurtenissen in vraag te stellen. Op zich is kritisch nadenken een onmisbare vaardigheid die al op de basisschool wordt aangeleerd. Toch is er maar een dunne lijn tussen gezonde nieuwsgierigheid en het volledig opgaan in een theorie. In uitzonderlijke gevallen leidt een complottheorie tot een diepgewortelde obsessie, waardoor mensen in alle gebeurtenissen verborgen patronen en bedoelingen gaan zien.
Wie moet extra opletten?
Niet iedereen loopt evenveel risico om meegesleurd te worden in een complottheorie. Verschillende psychologische onderzoeken wijzen uit dat er verschillende factoren meespelen. De kans is groter dat laagopgeleiden en personen met weinig vertrouwen in de overheid en wetenschap verstrikt raken in dat soort denkpatronen. Ook persoonlijke onzekerheden, problemen in relaties, werk of sociale contacten kunnen bijdragen. Wie moeite heeft om feit en fictie te onderscheiden, is extra kwetsbaar. Volgens experts bieden complottheorieën eenvoudige verklaringen voor complexe gebeurtenissen, waardoor ze aantrekkelijk zijn in tijden van onzekerheid.
Complottheorieën bieden eenvoudige verklaringen voor complexe gebeurtenissen, waardoor ze aantrekkelijk zijn in tijden van onzekerheid.
Zijn alle complottheorieën onzin?
Niet altijd! Het is al gebeurd dat complottheorieën waar bleken te zijn, bijvoorbeeld wanneer onderzoeksjournalistiek misstanden blootlegt. In dat geval spreken we van een complot. Het verschil tussen een complot en een complottheorie zit in het bewijs: een complottheorie is gebaseerd op speculatie en misinterpretatie van feiten. Ze blijven evolueren en passen zich aan wanneer een bepaald idee ontkracht wordt, wat maakt dat ze moeilijk te weerleggen zijn.
Ook worden de termen ‘complottheorie’ en ‘fake news’ vaak door elkaar gehaald, en dat is volledig onterecht. Fake news is foutieve of misleidende informatie die zonder slechte intenties verspreid wordt. Complotten gaan een stap verder, omdat ze een machtige groep beschuldigen van het verbergen van de waarheid.
Sociale media als aanzet
Sociale media proberen fake news tegen te gaan, maar complottheorieën zijn moeilijker uit te roeien. Gebruiker krijgen waarschuwingen bij misleidende berichten, en fake news is vaak eenduidig onjuist, waardoor het sneller herkend en verwijderen kan worden. Complottheorieën vormen een grotere uitdaging: ze voeden het wantrouwen in media en factcheckers, waardoor ze zich blijven verspreiding, ongeacht welke maatregelen sociale mediaplatforms nemen.
Platforms zoals TikTok, YouTube en Facebook gebruiken algoritmes die inspelen op je kijkgedrag. Klik je op een video over Beyoncés betrokkenheid bij de rechtszaak van P-Diddy? Dan zal het algoritme binnenkort enkel nog soortgelijke content tonen. Dit leidt tot een tunnelvisie waarbij sociale media kunnen worden gezien als de aanzet voor complotverslaving.
Wanneer de verslaving je leven overneemt
Net zoals bij elke verslaving, heeft ook een verslaving aan complottheorieën verregaande gevolgen. De denkwijze stuurt in veel gevallen het leven van de verslaafde en kan leiden tot isolatie. Een voorbeeld hiervan is te zien bij anti-vaxxers, die denken dat farmaceutische bedrijven de bevolking misleiden en vaccins schadelijker zijn dan voorgesteld. Gesprekken met complotdenkers over ‘de waarheid’ leiden tot conflicten, wat negatieve gevolgen meebrengt voor hun sociale relaties.
Bij verslavingen is bewustwording telkens de eerste stap richting herstel. Enkele tips om niet verstrikt te raken in het web van complottheorieën:
Raadpleeg verschillende nieuwsbronnen zodat je informatie kunt verifiëren.
Denk kritisch na. Weeg de voor- en tegenargumenten met elkaar af.
Sta open voor de mening van anderen om vastgeroeste denkpatronen te doorbreken.
Terug naar de realiteit
Complotten zijn verleidelijk en sociale media maken het moeilijk om eraan te ontsnappen. Complotverslaving is een onderwerp dat liever wordt stilgehouden. Wil je écht de waarheid achterhalen? Dan kun je beter kritisch blijven nadenken en je eigen bubbels doorprikken.