Vraag aan de modale Belg wat er vanaf 1885 tot de jaren 60 van de vorige eeuw in Congo gebeurde en onmiddellijk komt bij iedereen Leopold ll naar boven. Verder rijkt de kennis van de doorsnee bevolking niet. Historici hebben een bredere kennis over ons koloniale verleden en de fysieke, mentale en economische plundering die daarmee gepaard ging. Het is enorm belangrijk om in steeds onverdraagzamere tijden, waarin racisme sterk aanwezig is, hun kennis te verspreiden en te erkennen dat koloniaal Congo een enorme stempel heeft gedrukt op onze samenleving.
De woelige tijd(lijn) van onze koloniale geschiedenis
In 1885 verwerft Leopold ll Congo tot zijn privébezit. De Congo-Vrijstaat, waarin het gezag van de plaatselijke Congolese stamhoofden afnam en dat van Leopold II toenam, werd er eentje gebaseerd op vrijhandel en de strijd tegen de slavernij in Afrika. De Belgen geloofden dat Leopold de Congolezen ‘beschaafder’ en ‘menselijker’ zou maken.
België wou in dit verhaal financieel onafhankelijk blijven, maar er waren veel kosten. Voor het imperium dat Leopold II wou opbouwen was veel geld nodig. De financiële problemen bleven zich opstapelen, maar de koning kreeg steun van België én andere Europese mogendheden, die hem toelieten invoerrechten te heffen, als het maar was om ‘de slavernij’ uit te schakelen.
En toen kwam de winstgevende reddende engel: rubber. De prijzen van rubber gingen de lucht in doordat de rubberband wereldwijd aan populariteit won. Hier zat natuurlijk een addertje onder het gras. De uitbuiting van de rijkdommen van Congo ging hand in hand met de uitbuiting van de bevolking. Congolezen werden afgeslacht, verkracht, mishandeld en als slaven tewerkgesteld.
Toen de wantoestanden in Congo eindelijk internationale aandacht kregen, besloot België Congo officieel te annexeren. België nam Congo over en het Afrikaanse land zou rustige tijden tegemoet gaan. Er werd geïnvesteerd in het leger, in ziekenhuizen en in scholen. Er was sprake van een fatsoenlijke infrastructuur en de verplichte tewerkstelling werd afgeschaft. Hoewel de storm in het Afrikaanse land weer gaan liggen was, werden de Congolezen nog steeds aanschouwd als minderwaardig. Ze kregen geen inspraak en genoten niet dezelfde rechten als de Belgen. Ze konden niet opklimmen op de sociale ladder en er werd niet geïnvesteerd in universiteiten. Het katholicisme en paternalisme waren de uitgangspunten en grote bedrijven bleven de bodemrijkdommen exploiteren. Hoewel het land dus vrij stabiel was, voorzien van goede infrastructuur en medische zorg, was er van gelijkheid geen sprake.
Met figuren als Patrice Lumumba en Joseph Kasavubu werd de Congolese onafhankelijkheidsstrijd ingezet. Geen enkele Belg geloofde dat Congo ooit onafhankelijk kon worden. De Belgen zagen Congo als een onderontwikkelde regio die nooit op eigen houtje tot een onafhankelijke sterke staat zou kunnen uitgroeien.
Andere delen van Afrika werden in sneltempo gedekoloniseerd en natuurlijk wou Congo volgen. Op een gegeven moment vonden er vreselijke rellen plaats en België werd steeds meer onder druk gezet om het proces naar onafhankelijkheid op te starten. Koning Boudewijn riep uiteindelijk in 1960 de onafhankelijkheid uit en de machtsoverdracht kwam in een sneltempo terecht. Congo kreeg de rijkdommen vergaard uit hun grond niet terug en de relatie tussen Congo en België zou voor altijd onvoorspelbaar blijven. Op 5 juli 1960 brak een enorme wantoestand uit omdat in het Congolese leger nog steeds geen zwarte officieren in dienst waren. België reageerde gewelddadig en stuurde zijn leger waardoor duizenden ex-kolonialen werden geëvacueerd.
In januari 1961 werd Patrice Lumumba, de eerste premier van Onafhankelijk Congo, vermoord. Zijn lichaam werd opgelost in chemicaliën. België en de VS zouden hier voor iets tussen zitten. Aangezien Congo’s bodem vol uranium zit, een onmisbare grondstof voor kernwapens, was zijn bodem heel belangrijk voor de VS tijdens de Koude Oorlog. Na de onafhankelijkheid, toen Congo geen uranium meer aan Amerika wou doorspelen, zou België de opdracht gekregen hebben Lumumba’s leven tot een einde te brengen. België heeft hiervoor gedeeltelijke verantwoordelijkheid genomen.
De afschuwelijke weergalming van ons koloniaal verleden
Ons koloniaal verleden is een rijk verleden. Rijk aan verschillende verhalen en ervaringen. Belgen die in de tijd van de kolonisatie leefden, kijken met nostalgie terug naar deze mooie tijd, waarin ze in rijkelijk gevulde huizen leefden met één, twee of zelfs drie Congolezen als slaaf. Natuurlijk liep dit dromerige verhaal met een sisser af. Vele Belgen hebben ook de verkrachtingen en gruwelijke misdaden door Congolezen net voor en in de nasleep van de onafhankelijkheid meegemaakt. Belgen die nostalgisch terugkijken naar het koloniale verleden, wisten natuurlijk niet helemaal hoe de vork aan de steel zat.
Maar toch, behalve deze mooie herinnering aan ‘De Kongo’, schuilt er een enorm donker kantje achter de kolonisatie. Die kolonisatie werd voornamelijk gerechtvaardigd door een diepgeworteld racisme. Een soort van extreme neerbuiging tegenover zwarte mensen.
Racisme werd bij wijze van spreken uitgevonden door het Westen. Het was een manier om ten koste van anderen de eigen naties groot en rijk te maken. Zo werd het kolonialisme gerechtvaardigd. Hoe anders zou het uitbuiten, massacreren, vernederen en mishandelen van mensen goedgekeurd kunnen worden? Het systematisch onderdrukken van volken, zoals de Congolezen, werd mede mogelijk gemaakt door geïnstitutionaliseerd racisme. ‘De zwarten waren lomper, gevaarlijker, hadden geen moraal bewustzijn en waren net als kinderen.’ Ze waren niet gelijk aan de blanken. Blanken zijn superieur.
Via propaganda en wetenschap groeide het racisme. Racistische wetenschap was toen in ontwikkeling. Een voorbeeld daarvan vinden we in de beginjaren van het kolonialisme. Emile Storms, een pion van Leopold ll, onthoofde toen een lokale chef genaamd Lusinga en stuurde dat op naar Brussel. Dat deed ze met de bedoeling de schedel te laten onderzoeken door een antropoloog in de overtuiging dat zwarten biologisch minderwaardig waren aan blanken.
‘L’angle bi orbitaire est très ouvert, ce qui n’est pas un caractère pithécoïde, mais un caractère d’infériorité dans les races humaines.’ – Emile Houzé
Propaganda in de media
Vandaag zijn er nog verschillende elementen van ons koloniale verleden te vinden in België Die zijn niet altijd onmiddellijk waarneembaar. Ten eerste is er de koloniale propaganda. Vroeger en nu nog steeds hervallen de media in het portretteren van Congolezen als primitievelingen. De literatuur over Congo staat nog steeds vol van foto’s die door de koloniale propagandisten werden verspreid. Zo werden gekostumeerde feesten van Congolezen, die ’s nachts plaatsvonden, overdag nagedaan en gefotografeerd. Congolezen werden als primitief afgeschilderd en zulke beelden zijn nog steeds de gang van zaken in de media. Ook de Vlaamse openbare omroep werd een tijd lang geviseerd door van journalist Peter Verlinden, die volgens sommigen de kolonisatie verheerlijkte. België zou alleen maar goede dingen gedaan hebben. Op die manier wordt ongelijkheid en het zogenaamde ‘beschavingsverhaal’ steeds bevestigd.
Musea
Ook in musea gaat ons koloniale verleden gewoon verder. Recent werd een poging gedaan om het ‘Museum voor Midden-Afrika’ aan te passen aan ons huidige idee van koloniaal Congo. Dit resulteerde in het ‘Afrikamuseum’, waar de stenen beelden ter verheerlijking van de kolonisatie naast een zogenaamd tegengewicht van kunstwerken van Congolese artiesten stonden.
Standbeelden en gebouwen
België staat vol met standbeelden van de man die de kolonisatie van Congo op gang bracht. Leopold ll staat in Brussel, maar ook in andere Vlaamse steden zoals Oostende. Hier komt steeds meer reactie op, aangezien het heel pijnlijk is dat de man die al die gruweldaden startte, verafgood wordt. Talrijke andere gebouwen in Brussel zijn ook gelinkt aan het kolonialisme.
Belgische rijkdommen
Het is ook belangrijk om te weten dat België nooit zo rijk geweest zou zijn als het vandaag is. Leopold ll schonk zijn persoonlijk bezit, dat hij kocht met opbrengsten uit Congo (kastelen, gronden, noem maar op) aan de Belgische staat. Vandaag hoort dat geld onder ‘de Koninklijke schenking’. Het gaat hierbij over meer dan zeven duizend hectare grond, waarvoor de Belg ook belastingen betaalt. Het koningshuis in België is een van die gronden. Bovendien wordt enorme winst geboekt uit de verhuur van de andere gronden. Ten slotte werden verschillende Belgische bedrijven enorm rijk door de plundering van Congo.
Bedenking
Waarom is dit koloniale verleden, dat al jaren achter de rug is, taboe? Als 23-jarige studente journalistiek was ik van heel weinig op de hoogte. In het middelbaar, wat nu ondertussen vijf jaar geleden is, leerde ik over de relatie tussen België en Congo. Het enige wat ik me herinner, is de naam Leopold. Het is uit eigen interesse en het internet uit te pluizen, dat ik er nu meer over weet. De verschillende studies omtrent Congo zijn rijk aan informatie, maar het probleem is dat er te weinig stemmen gehoord worden in het publieke debat. Met meerstemmigheid van alle kanten zouden we een beter beeld kunnen vormen van onze koloniale geschiedenis, die tot op de dag van vandaag nog weergalmt in ons land.
Racisme is nog alomtegenwoordig in België. Het voorval op Pukkelpop twee jaar geleden is hier een levendig bewijs van. Congolezen die vanaf de jaren ‘80 naar België trokken en Congolese Belgen die hier geboren werden, kampen nog altijd met een minderwaardigheidsgevoel. Hoe kan het, dat 60 jaar na de onafhankelijkheid van Congo, kleurlingen zich nog steeds moeten verdedigen omtrent hun huidskleur en hun zogenaamde ‘minderwaardigheid’? Kolonialisme is een no-go. Waarom houden we nog steeds vast aan haar premissen?
Er zouden momenteel 70 tot 100.000 Congolezen in België zijn. Belgen zouden volgens een aantal polls nog steeds sceptisch staan tegenover bepaalde etnische minderheden, omdat ze die minderheden niet serieus nemen. Congolezen zouden niet slim genoeg zijn, Congolezen worden nog altijd als ‘kinderlijk’ bestempeld. Waar hebben we dat superioriteitsgevoel vandaan gehaald? Als het een reden was om de kolonisatie goed te keuren, kunnen we dat gevoel dan nu, jaren na de kolonisatie, onmiddellijk loslaten?
De enige manier om te dekoloniseren en van dit geïnstitutionaliseerd racisme af te geraken, is door te blijven dekoloniseren. Er wordt nog steeds te weinig over Congo gepraat. Er zouden openlijke debatten moeten gevoerd worden en meer stemmen moeten gehoord worden. Alleen op die manier kan racisme in België aangepakt worden. Het racisme tegenover Congolezen en zwarten in het algemeen vindt zijn oorsprong in ons koloniaal verleden. Het zindert vandaag nog steeds, op een verdoken of niet verdoken manier, na in ons land.
Evi Van Thienen