Reportage seksueel geweld

Het is laat op de avond en je wandelt via de Anspachlaan richting de bushalte. Het was een lange, maar geweldige avond. Je hebt gedanst tot je nat in het zweet stond en hebt samen met je vrienden flink wat alcohol naar binnen gewerkt. Alles is wat draaierig en je oren piepen. Op voorhand had je jezelf nochtans beloofd niet te veel te drinken, om alert te kunnen zijn op de terugweg naar huis. De straten zijn best wel goed verlicht, toch zeker deze boulevard. Dankzij de vele winkels en pittazaken met hun etalageverlichting vind je gemakkelijk je weg naar de bushalte. Toch voel je je niet op je gemak. Nerveus loop je langs donkere ingangen van gebouwen waar louche types op de loer liggen. Ze zijn op zoek naar het volgende meisje dat iets te dichtbij passeert.

Dit verhaal is fictief, maar geen fictie. De meeste vrouwen herkennen dit nerveus gedrag tijdens de nacht. Niet onterecht. Elke dag en over de hele wereld worden vrouwen lastig gevallen, van gefluit en flauwe opmerkingen op straat tot ongewenste aanrakingen en zelfs aanranding. De feiten bekleden een breed spectrum aan onaangename acties. Ze geven vrouwen een algemeen gevoel van onbehagen en zijn haast een vast beeld in de maatschappij. Jonge meisjes krijgen van thuis uit de boodschap mee dat ze zich proper moeten kleden en mensen die ze niet kennen moeten vermijden. De realiteit is dat ze zich voorzichtige moeten opstellen, het vertrouwen in mannen loslaten en steeds op hun hoede  zijn om nare situaties te voorkomen.

Uit cijfers blijkt dat die waakzame houding gegrond is. In een studie over de impact van seksueel geweld in België gaf 78 procent van de bevraagde vrouwen aan ooit seksueel geïntimideerd geweest te zijn. 42 procent getuigde zelfs van ongewenste aanrakingen. Bij mannen lag dat cijfer ongeveer twee keer lager. Twee op de vijf mannen ervaarde ooit seksuele intimidatie, een op de vijf spreekt van ongewenste aanrakingen. Volgens het instituut voor de gelijkheid van vrouwen en mannen verdubbelde het aantal aangiftes van straatintimidatie tussen 2019 en 2020. Toch krijgen die zaken vaak geen opvolging omdat slachtoffers de dader niet goed hebben gezien, er geen sprake was van fysiek contact of omdat ze onder invloed waren.

De 77 maatregelen die het actieplan ‘Niets zonder mijn toestemming’ wil uitrollen, zijn niet allemaal gericht op het nachtleven. Een groot deel van het dossier wil ook structurele aanpassingen doorvoeren in de maatschappij. Seksueel overschrijdend gedrag mag dan wel het vaakst tot uiting komen in het nachtleven, de oorsprong van het probleem zit dieper. Zo valt er te lezen ‘dat het niet enkel gaat om een specifiek plan voor het nachtleven, maar wel een plan dat deel uitmaakt van een omvattende 24/7-actie tegen seksisme en straatintimidatie.’ Het actieplan spreekt dan ook over de noodzaak om een mentaliteitsverandering op gang te brengen en nieuwe mannelijkheden uit te vinden, waarin ‘egalitaire mannen breken met het patriarchaat en meer van respect dan van macht gaan houden.’

Hierin voorziet het actieplan een grote rol voor het onderwijs. ‘Onderwijs is duidelijk het beste middel om attitudes te veranderen. Het is per definitie een leerplaats waar beide geslachten elkaar kunnen ontmoeten en kunnen nadenken over hun gedrag en de oplossingen die er zijn en/of die zij daarvoor kunnen ontwikkelen,’ stelt het plan. Er zal een grote nadruk komen te liggen op bewustmaking rondom genderstereotypen, grensoverschrijdend gedrag, wederzijds respect en gelijkheid tussen geslachten. Leerkrachten zullen onder andere een opleiding ‘theoretische en praktische benadering van culturele diversiteit en genderdimensie’ krijgen om op een  verantwoorde manier om te kunnen gaan met de problematiek.

Daarnaast stelt de Stad Brussel in het actieplan voor om aanpassingen in eigen rangen door te voeren. Zo zal ‘er hard worden gewerkt om binnen het politiekorps een ware genderneutrale en vrouwvriendelijke cultuur te creëren en om manieren te bedenken teneinde het vertrouwen van slachtoffers van gendergerelateerd geweld te waarborgen.’ Zo zal de politie de beroepskansen van vrouwen proberen bevorderen - door bijvoorbeeld deel te nemen aan jobbeurzen - om een meer evenwichtige werkvloer te creëren. Daarnaast krijgen agenten een eendaagse opleiding over genderstereotypen en seksistisch gedrag en wordt in de politieschool aandacht besteed aan de omgang met slachtoffers van seksuele intimidatie en geweld. Verder wordt in het centrum van Brussel een prioritaire actiepatrouille opgericht en de wekelijkse actie in burgerkleding opgevoerd. Ook de opvolging van aangiften zal worden aangescherpt.

VOOR HET NACHTLEVEN BELOOFT HET ACTIEPLAN EEN VERREGAANDE AANPAK, GEBASEERD OP DRIE PIJLERS: PREVENTIE, ACTIE EN FOLLOW-UP. HET GAAT SPECIFIEK OM:

• Campagnevoeren voor het algemene bewustzijn van de problematiek
• Omstanders tot steunpunten opleiden (zoals barpersoneel, bewaking, etc.)
• Interventie en sancties op het terrein 
• Acties controleren en actualiseren 
• Maatregelen evalueren

“Het is een boodschap die je onderbewustzijn bereikt dat seksueel geweld absoluut niet past waar de poster hangt.” 

Campagne voor een veiliger nachtleven voert de stad voornamelijk in de vorm van posters. Slogans zoals “Als het niet ja is, is het nee!” en “Er is voldoende sfeer in huis, hou je handen thuis!” moeten ervoor zorgen dat mogelijke daders meer gaan nadenken alvorens ze actie ondernemen. Dat in beeld brengen kan al heel veel doen volgens Jean-Luc, de uitbater van KFK Hope nabij het Beursplein: “Het is een boodschap die je onderbewustzijn bereikt dat seksueel geweld absoluut niet past waar de poster hangt.” 

Naast preventieve maatregelen stelt het plan ook enkele concrete acties voor, zoals workshops en opleidingen. Dat gaat over specifieke vormingen voor bewaking en barpersoneel, maar ook over zelfverdedigingslessen voor potentiële slachtoffers. Het stelt ook voor om het ‘Charter van het Nachtleven’, dat reeds van kracht is, verder uit te breiden naar verschillende feestwijken in het centrum van Brussel. Dat charter verbindt horecazaken ertoe om risicogedrag en overlast te voorkomen en tussen te komen bij discriminatie en ongewenst seksueel gedrag. Daarnaast zijn zaken ook deels verantwoordelijk voor de veiligheid van hun cliënteel. Dat houdt in dat ze slachtoffers ook beschermen en daders verwijderen uit de bar of het café.

Verder adviseert het actieplan ook fysieke aanpassingen om de feestruimte veiliger te maken. Zo moeten uitbaters van feestlocaties zorgen voor betere verlichting in de feestzaal alsook bijkomende camera’s plaatsen op het terrein en de omliggende omgeving. Een van de meest opvallende maatregelen die de stad oplegt, is de implementatie van een ‘safer zone’. Dit is een afgezonderde ruimte die specifiek dient om slachtoffers af te zonderen of mensen die ‘onbeheersbaar’ dronken zijn op te vangen. Hoewel het nog niet breed is ingevoerd, is zo’n ‘safer zone’ geen nieuw concept. Zo geeft Jean-Luc, van de Brusselse bar KFK Hope, toe het concept al te kennen: “Wanneer iemand zich slecht of geïntimideerd voelt, zullen we altijd aanbieden om even wat te bekomen in een aparte ruimte. Daarnaast gaan we ook vragen aan (potentiële) daders om de zaak te verlaten.” 

Het Brusselse bestuur kan ook buiten eigen stad positieve voorbeelden van een dergelijke ‘safer zone’ vinden. Zo maakt het Leuvense jongereninitiatief ‘Affair’ tijdens haar evenementen al enige tijd gebruik van een aparte, veilige ruimte. “Wij richten steeds een safety and love-zone in. Dit is een fysiek aparte ruimte waar vrijwilligers klaarstaan om mensen met allerlei problemen te helpen of een luisterend oor aan te bieden”. Laure Robenek en Timothé Jansen, die samen met vier andere jongeren ‘Affair’ uit de grond stampten, delen mee dat deze safety and love-zone slechts deel uitmaakt van een groter concept. “Wij willen niet enkel een safer zone inrichten, maar van het hele evenement een echte safer space maken waarin inclusiviteit centraal staat. Wat voor ons het belangrijkste is, is dat mensen tijdens het feesten kunnen zijn wie ze zijn, zonder daarbij reacties van anderen te moeten vrezen. We beseften dat het nachtleven voor velen een omgeving was waarin ze zich niet veilig voelden, zowel fysiek als mentaal. Daar wilden we iets tegen doen. Daarom heerst er bij ons een nultolerantie tegenover iedere vorm van shaming en discriminatie in al zijn vormen. Homofobie, validisme, seksisme, transfobie en seksuele intimidatie krijgen bij ons geen ruimte.” Ook andere aanbevelingen uit het actieplan, zoals referentiepersonen die ter plaatse aanwezig zijn, zijn terug te vinden bij de evenementen van ‘Affair’. “Tijdens het feest lopen er altijd mensen uit ons team rond die fungeren als aanspreekpunt en tegelijk ook een oogje in het zeil houden. Zij zijn duidelijk te herkennen door de glowstick die ze dragen.” Deze aanpak werkt, bevestigen Laure en Timothé: “We hebben al veel positieve reacties gekregen, onder andere op onze safety and love-zone. We hebben ook zelf de indruk dat het werkt. We zien mensen er naartoe gaan en opgelucht terug buiten komen.” 

Hoewel er duidelijk een veiliger klimaat heerst, zijn de evenementen van ‘Affair’ nog niet volkomen probleemvrij. “Er zijn momenten geweest waarop we toch al hebben moeten ingrijpen, bijvoorbeeld wanneer er meldingen binnenkomen van ongewenste aanrakingen. We gaan dan steeds in gesprek met de persoon die het probleem kwam melden, beoordelen de situatie met ons team en beslissen dan om de persoon in kwestie al dan niet buiten te zetten. We huren daarvoor veiligheidspersoneel in, zodat we zelf geen fysiek contact moeten aangaan.” Toch kan de stad Brussel een voorbeeld nemen aan ‘Affair’. Het Leuvense jongereninitiatief geeft zelf ook aan te hopen dat hun concept aanslaat bij een breder publiek: “Uiteindelijk hopen we met ons concept ook andere clubs en bars te inspireren. Voorlopig beperkt onze impact zich nog tot een redelijk klein nichepubliek dat op zoek is naar andere feestervaringen dan bekende plekken als de Oude Markt, waar inclusiviteit nog niet echt is doorgesijpeld. We hopen alvast een voorbeeld te stellen waar andere clubs en bars binnenkort niet meer omheen kunnen. We willen de transitie naar een veiliger en inclusiever nachtleven in gang zetten.”

Het Antwerpse collectief ‘Burenhinder’ is een ander initiatief dat van feestzalen een safer space willen maken. Ze mikken op een algemeen veilig gevoel tijdens het feesten. Dat doen ze door middel van hun team sfeerbeheer. “Dat is onze burenhinder familie,” vertelt Marieke. Burenhinder ontstond zo’n jaar geleden in de feest-scène van Antwerpen. Een aantal vriendinnen en vrouwelijke dj’s merkten op dat ze zich vaak onveilig voelden tijdens het uitgaan. “Dan zijn we zelf begonnen met feesten te organiseren. Als de organisatie door vrouwen gebeurt, voel je je onmiddellijk al veiliger omdat we weten hoe het voelt om in die situatie te zitten.” Hoewel ze nog niet zoveel feestjes achter de rug hebben door de corona pandemie, heeft burenhinder toch al haar stempel kunnen zetten. “We willen van de feestzaal een safer space maken. Mensen zijn onvoorspelbaar en dus kunnen we veiligheid nooit volledig kunnen garanderen. Het feest als safer space geeft aan dat we het wel veiliger willen maken. Daarbinnen hebben we onze chillzone, dat noemen we al lachend onze safer safer space. Daar kunnen mensen tot bedaren komen als het eventjes te veel wordt.” Marieke liet weten dat ze zich alvast veiliger voelt door het protocol dat ze toepassen op de feesten van burenhinder. Zelf vindt ze het Brusselse actieplan: “goed, maar laat. Het is momenteel een trend bij feestzalen en politici. Dat maakt de problematiek natuurlijk wel zichtbaarder en dat is dan weer goed.” 

"Vrouwen zouden zich niet moeten aanpassen aan de situatie."

Volgens Karen Celis, research professor Gender en Diversiteit (VUB), is zo’n ‘safer zone’ wel een goed idee, “maar het is geen oplossing voor het grotere probleem. Vrouwen zouden zich niet moeten aanpassen aan de situatie.” Liever ziet ze dat de aanvallers beter leren omgaan met vrouwen en begrijpen waar de grenzen liggen

Opvolging en geloof in de slachtoffers zijn belangrijke sleutelwoorden in het actieplan. Want daar knelt het schoentje vaak. Hoewel heel wat vrouwen, en gender-minderheden, getuigen van seksueel ongewenst gedrag, blijft het aantal aangiften laag. Daar spelen heel wat factoren in mee. Zoals het feit dat niet iedereen zeker is van wat ongepast gedrag precies is. 

Elise (22) getuigt:

“Ik was aan het kussen met een meisje tijdens het uitgaan, toen de barman ons herhaaldelijk vroeg of hij mocht meedoen. We zeiden telkens nee, toch kwam hij terug. Dat hebben we niet aangegeven, want snel komt de vraag ‘Maar heeft hij jullie wel aangeraakt?’” 

Of soms ziet niemand het:

“Als vrouw in Brussel voel ik me onderworpen aan de mannelijke blik. Door zelf al enkele incidenten te hebben meegemaakt, ben ik steeds op mijn hoede als ik door de stad wandel. Spijtig genoeg gebeurt straatintimidatie nog iedere dag. Starende blikken op de metro en nagefloten worden op straat zijn dagelijkse kost. Zelf werd ik bijvoorbeeld op klaarlichte dag op een zeer publieke plek, het Beursplein, door een man benaderd en uit het niets op de wang gekust.” (Anoniem)

Slachtoffers van seksueel ongepast gedrag kunnen in de club terecht bij het barpersoneel en de bewaking. Daarnaast schakelen de clubs ook een aanspreekpunt in. Dat is een persoon die in het publiek rondloopt en alles in de gaten houdt. “Bij Fuse,” vertelt Steven van Bellen, “werken we met een awareness-team. Dat zijn mensen die in opvallende outfits in de zaal rondlopen. Zij proberen zoveel mogelijk ongepast gedrag te ontwaren en in te grijpen wanneer dat nodig lijkt. Daarnaast doen ze ook aan ‘harm-reduction’. Wanneer iemand te veel heeft gedronken of drugs gebruikt zullen ze die persoon apart nemen om terug tot bedaren te komen.” Volgens Van Bellen zorgde dat voor een groter gevoel van veiligheid. “Zo’n 99 procent van de klachten zijn gestopt omdat daders weten waar ze wel en niet kunnen toeslaan. Doordat het awareness-team de hele feestruimte in het oog houdt, proberen die mogelijke daders niets.” 

Wanneer er toch sprake is van ongepast gedrag kunnen mensen dus veiligheid opzoeken bij veel instanties in de club. Maar eens ze de club verlaten en de straat op gaan, start een ander verhaal. Daarom spreekt het actieplan ook van een speciaal alarm dat mensen kunnen gebruiken wanneer ze zich onveilig voelen. 

Daarom zijn er in september zo’n honderdtal politieagenten opgeleid tot zedeninspecteurs. “Dat is een extra vorming bovenop hun parate kennis,” vertelt Steven Goris, politiecoördinator in Antwerpen. “De agenten worden ingeschakeld voor verhoor in de zorgcentra of op het politiekantoor.” Daar kunnen slachtoffers hun verhaal doen en worden de zaken verder verwerkt. België telt momenteel zes zorgcentra na seksueel geweld. Dat is een dienst in een aantal ziekenhuizen voor slachtoffers van seksueel geweld. Je vindt die terug in Gent, Antwerpen, Brussel, Luik, Charleroi en Roeselare. Die centra bieden een allesomvattende zorg aan. Dat zou ervoor moeten zorgen dat men sneller herstelt na zo’n gebeurtenis en ook niet opnieuw slachtoffer wordt. 

Seksuele intimidatie wordt alsmaar zichtbaarder in het straatbeeld en de media. Dat zorgt ervoor dat we sneller en beter kunnen ingrijpen. Dat brengt ons tot plannen zoals dat van stad Brussel. Toch blijft de vraag hangen hoe we een betere wereld kunnen creëren waar nultolerantie de norm is, waar iedereen veilig door de straten kan dwalen na een uitbundige nacht.

tekst: Miro Nackaerts en Niki Boussemaere