Tijdens mijn wandeltocht in het hoge noorden van Europa zag ik hoe de Sami hun identiteit dreigen te verliezen. En net zoals in de serie Yellowstone, strijden ze voor het behoud van hun land. Maar kunnen ze de uitdagingen van de 21e eeuw het hoofd bieden?
Geschreven door Bram Michielsen
Wie de populaire televisieserie Yellowstone heeft gezien, is vast bekend met de strijd van de Dutton-familie en de inheemse bevolking voor het behoud van het nationaal park. Ze willen hun traditionele levensstijl beschermen in een tijdperk van ‘modernisering’. De befaamde Paramount-serie vindt plaats over de grote plas in de Verenigde Staten, maar een gelijkaardig verhaal speelt zich ook af in het hoge noorden van Europa: in het Sapmi, het land van de Sami. Net zoals de inheemse bevolking van de Verenigde Staten kregen de Sami te kampen met historische kolonisatie. Vandaag de dag vormen de ‘groene’ transitie, klimaatverandering en de biodiversiteitscrisis nieuwe uitdagingen.
Afgelopen zomer heb ik de Kungsleden bewandeld, een wandelroute van 400 kilometer door de Zweedse bergen van het Sapmi boven de poolcirkel. Het is een route waar natuur en cultuur elkaar ontmoeten. Wie goed oplet, kan overal op het pad de generatiestrijd van de Sami opmerken. In een snel veranderende wereld trachten zij hun land en tradities te behouden.
De laatste ‘wildernis’ van Europa
Een rendier met een imposant gewei kijkt uit over een eindeloos toendralandschap in de Zweedse bergen. Niets of niemand houdt de wind tegen die door de toendra ruist. Er zijn nauwelijks mensen en geen wegen, huizen, fabrieken of andere soorten vervuiling. Alleen maar eindeloze toendra, berkbossen en bergen vallen er te bespeuren. De lucht is zuiver en het water helder en puur. Je kunt onbeperkt drinken van de vele stroompjes en vrij ademhalen. Dag Hammarskjöld, voormalig secretaris-generaal van de VN, noemde het de laatste wildernis van Europa. Maar het is er niet verlaten. Het is het land van de Sami en hun rendieren.
De Sami zijn meer dan alleen de bewoners van het land. Ze zijn al generaties lang de beschermers en vormgevers van het Sapmi.
Het Sapmi is een regio die bijna dertien keer groter is dan België en strekt zich uit over het noorden van Noorwegen, Zweden, Finland en Rusland. Binnen deze regio bevinden zich de grootste natuurreservaten van Europa. Volgens UNESCO is het Sapmi het grootste en tegelijkertijd een van de laatste begrazingsgebieden waar mensen nog op traditionele wijze leven volgens de seizoenen.
Vaak wordt gedacht dat het hoge noorden, en dan vooral de gebieden in het Sapmi, ongerepte wildernis is, maar niets is minder waar. Archeologisch onderzoek zoals dat van Sundin Bosse toont aan dat het Sami-landschap het resultaat is van duizenden jaren interactie tussen mens en natuur sinds de laatste ijstijd. Het is geen wildernis, het is een leefomgeving die de Sami gecreëerd hebben en in stand houden. Samen met hun rendieren hebben ze het land duizenden jaren lang omgevormd en het beheer van het landschap zorgvuldig van generatie op generatie doorgegeven. De Sami zijn meer dan alleen de bewoners van het land. Ze zijn al generaties lang de beschermers en vormgevers van het Sapmi.
Is het nu Lapland of Sapmi?
Aan het begin van de wandelroute in het berggehucht Hemavan is een klein museum dat context biedt over de geschiedenis van de Sami en hun land. Mensen gebruiken vaak ten onrechte de naam 'Lapland' om het Sapmi te beschrijven. Bovendien is die naam allesbehalve neutraal. 'Lap' is een term die door kolonisten werd gebruikt en die de Sami zelf als denigrerend beschouwen. Het zijn de Zweden die de naam ‘lap’ aan de Sami gaven tijdens de koloniale periode die begon in de vijftiende eeuw. Bovendien gebruikte Zweden de term 'Lapp' in de 19e en 20e eeuw in de pseudowetenschap van de eugenetica om te bewijzen dat de Sami ('Lappen') inferieur zijn aan de zogenaamde 'Arische' Zweden. De term 'Lapland' is nog steeds onderwerp van veel discussie in de Zweedse samenleving. Officiële Sami-organisaties zoals het Sami-parlement kiezen ervoor om de termen Sami en Sapmi te gebruiken.
De groene kolonisatie van het noorden
Hoewel ze minimaal bijdragen aan de opwarming van de aarde, worden de Sami er onevenredig zwaar door getroffen. Sami rendierhouders getuigden in The Guardian dat ze voor hun traditionele manier van leven afhankelijk zijn van de natuur en spreken van een nieuwe vorm van kolonisatie: een groene kolonisatie. De zogenaamde oplossingen voor een groene transitie eisen een grote tol op hun land en cultuur. Rendieren zijn erg gevoelig voor stress en hebben grote, ongerepte landschappen nodig. Maar de bouw van windmolenparken, zonnepanelen, mijnen en dammen verkleint hun leefomgeving drastisch. Sommige rendierhouders verzetten zich hiertegen, maar verliezen vaak tegen de economische belangen van het zuiden.
Volgens de mythologie van de Sami is het noorderlicht de ziel van de doden.
Een voorbode van verandering
Op een nacht, toen ik mijn tent opzette aan de oever van een meer in een oerbos, verscheen het noorderlicht. De sterrenhemel begon te dansen in tinten groen en paars. Het was een van de meest intense zonnestormen van de afgelopen tien jaar. Ik hoorde allerlei bewegingen in het bos. Misschien waren het wel wolven, beren, veelvraten of elanden, maar toch zat ik buiten met tranen die over mijn wangen liepen. Als ik zo moet sterven, dan moet dat maar. Volgens de mythologie van de Sami is het noorderlicht de ziel van de doden. Voor hen is het noorderlicht niet alleen een natuurlijk verschijnsel, het is een spiritueel teken, een boodschap uit de toekomst. De boodschap kan zowel positief als negatief zijn: een voorbode van verandering.
Klimaatwetenschappers luidden de noodklok in het tijdschrift Nature en beweren dat het Noordpoolgebied vier keer zo snel opwarmt. Degenen die de effecten kennen, kunnen ze zien, voelen en zelfs ruiken. In september was het nog verontrustend warm in het Sapmi. Een natuurgids die al haar hele leven in de bergen heeft doorgebracht en een berghut openhield, maakte zich zorgen. Normaal gesproken doet de winter zijn intrede in september, maar het weer voelde nog steeds zomers aan. De gletsjers bleven smelten, de permafrost bleef ontdooien, de dieren waren in de war en er viel regen in plaats van sneeuw. Het landschap verandert elk jaar en ruikt ook anders door veranderende weerpatronen, warmere temperaturen en invasieve soorten. Hier in het noorden kun je de klimaatverandering niet negeren.
Het zwaard van Damocles
Terwijl ik wachtte om per boot een groot meer over te steken, sprak ik met een Sami rendierhoeder die zich zorgen maakte over de abnormale weersomstandigheden. Er waren te weinig kalveren, want het weer was te warm. Dat voorspelde niet veel goeds voor de toekomst. De klimaatverandering beïnvloedt de Sami in hun dagelijks leven: de rendieren, de basis van hun traditionele levensstijl, zijn afhankelijk van een evenwichtig ecosysteem. En dat ecosysteem staat onder druk. Omdat de winters nu minder streng zijn, komen de temperaturen soms boven nul, waardoor de sneeuw smelt en als het dan opnieuw vriest vormt het ijs. Door deze ijsvorming kunnen de rendieren geen voedsel meer vinden.
De poolvos is extreem veerkrachtig, maar niemand weet wat de gevolgen zullen zijn van de modernisering en klimaatverandering, die als een zwaard van Damocles boven de regio hangen.
Op mijn laatste dag zag ik twee ogen vanuit de bosjes op ongeveer tien meter afstand naar me kijken. Maar ze waren te snel weg om te fotograferen. De volgende dag heb ik met twee parkwachters van het Naturum, een klein informatiecentrum, een half uur lang foto's van allerlei dieren bekeken om te proberen het dier te identificeren. Ze vermoedden dat ik een poolvos had gezien, een zeldzaam dier dat wordt bedreigd door de klimaatverandering. Er zijn er nog maar zeshonderd in Zweden. Door de opwarming van de aarde verschuift het leefgebied van de poolvos, terwijl de rode vos steeds verder naar het noorden oprukt en zo de poolvos verdringt.
De invloeden van de klimaatverandering en van de mens zijn uiteraard geen goed nieuws, maar tegelijkertijd is het verhaal van de poolvos ook een verhaal van hoop. In 1980 zouden er nog maar veertig poolvossen overgebleven zijn in Zweden. Voor mij is het verhaal van de poolvos een metafoor voor de kracht en tegelijkertijd de kwetsbaarheid van het Sapmi. De soort is extreem veerkrachtig, maar niemand weet wat de gevolgen zullen zijn van de modernisering en klimaatverandering, die als een zwaard van Damocles boven de regio hangen.
Een onzekere, maar vastberaden toekomst
Net als de Duttons en de inheemse bevolking in Yellowstone vechten de Sami voor het behoud van hun land tegen de invloeden van de moderne wereld. Zoals Stefan Mikaelsson, voorzitter van het Sami-parlement, zei: “Wij, de Sami, lopen naar de toekomst in de voetsporen van onze voorouders. Als je de voetafdrukken vernietigt, is onze toekomst weggevaagd.” Net als in Yellowstone willen de Sami de balans tussen traditie en het moderne leven bewaren. Ze wonen net als iedereen in huizen, beschikken over de nieuwste technologieën en gebruiken zelfs helikopters om rendieren te hoeden. Maar ze willen dat doen met respect voor hun land en willen het behouden voor toekomstige generaties.
