Vuurtjes stoken in lege sardineblikjes of kokerellen met een waterkoker. Het klinkt misschien als ondeugende kinderstreken, maar voor vele gedetineerden in onze Belgische gevangenissen is het de dagelijkse realiteit. Zo blijkt uit het doctoraatsonderzoek van dr. An-Sofie Vanhouche (VUB). Zij vergeleek het Belgische grootkeukensysteem met de progressievere eetcultuur in de gevangenis van Tilburg en in die van Nyborg in Denemarken. Vanhouche: ‘Dikwijls kijken ze in de gevangenis niet verder dan de vraag of het eten voldoet aan alle criteria, terwijl er zoveel meer bij komt kijken. Je eetgewoonten maken deel uit van je persoon.’
Eetgewoonten in de gevangenis is een onderwerp dat niet meteen voor de hand ligt. Wat was de inspiratie voor het onderzoek?
We zijn vertrokken vanuit persoonlijke ervaringen van de gedetineerden in de Nederlandse gevangenis van Tilburg. We wilden het systeem eens bekijken vanuit hun perspectief en peilen naar hoe zij hun leven tussen de muren ervaren. In die gesprekken haalden verschillende gedetineerden telkens weer hetzelfde thema aan: de plaatselijke eetgewoonten. Een uiterst banaal onderwerp waar we bij nader inzien bitter weinig over wisten. Als buitenstaander zie je het belang van zo’n alledaags ritueel makkelijk over het hoofd, maar gedetineerden hechten er enorm veel betekenis aan. Wij eten immers ook driemaal per dag, maar wij mogen kiezen wat we eten. Die keuze wordt hen abrupt ontnomen eens ze achter de tralies komen te zitten.
Gedetineerden staan niet bekend als vlotte gesprekspartners. Hoe moeilijk was het om de gevangenen te interviewen voor je onderzoek?
Dat viel best mee. De gedetineerden waren heel blij dat ze eindelijk eens werden geïnterviewd over een thema dat tot nog toe op weinig belangstelling kon rekenen buiten de gevangenismuren. Het is ook een thema dat minder gevoelig ligt. Onderzoekers willen het met de gedetineerden vaak hebben over zwaardere onderwerpen zoals drugs en geweld. Die staan in groot contrast met het eerder luchtige en vooral toegankelijke thema waar ik onderzoek naar deed. Het was een dankbaar gespreksonderwerp om meer te weten te komen over de mensen die voor je zaten. Dikwijls kijken ze in de gevangenis niet verder dan de vraag of het eten voldoet aan alle criteria terwijl er zoveel meer bij komt kijken. Toen ik de gedetineerden interviewde besefte ik pas echt hoe sterk eetgewoonten deel uit maken van je cultuur, je religie, en dus van je eigen persoon.
Is er een bepaald verhaal dat je erg bijgebleven is?
Er zijn er zo veel. Een van de mooiste verhalen ging over iemand uit India die in de Belgische gevangenis maar moeilijk kon wennen aan de Belgische keuken. Toen hij naar de gevangenis in Tilburg werd overgeplaatst, mocht hij voortaan zijn eigen potje koken. Hij belde steevast naar zijn moeder om te vragen naar recepten van thuis die hij dan klaarmaakte in de gevangenis. Zijn familie was heel blij om te horen dat hij op die manier toch gezond kon eten en leven. Voor mij vormde dit verhaal een prachtig contrast met het vaak negatieve beeld van de gevangenis dat bij de doorsnee burger leeft. Verder viel me ook op hoe creatief gedetineerden zijn in een omgeving waarin hen alles ontnomen wordt. Ondanks dat het illegaal was, fabriceerden zij zelf vuurtjes met lege sardineblikjes en kookten ze met waterkokers.
Voor je onderzoek ben je dus ook op bezoek geweest in de gevangenissen van Tilburg en Nyborg. Hoe verschilde het systeem daar in vergelijking met het Belgische?
In het Belgische gevangeniswezen heerst de grootkeuken. Je hebt een centrale keuken waar het eten wordt bereid en vervolgens wordt rondgedeeld in de verschillende vleugels waar de gedetineerden hun maaltijden in hun eigen cel benutten. In Tilburg kregen de gevangen aanvankelijk kant-en-klare Sodexo-diepvriesmaaltijden voorgeschoteld die ze moesten opwarmen in de microgolfoven. Daar kwam veel kritiek op waardoor de gevangenis besloot over te stappen naar een ander systeem.
Het voordeel in België is dat het zó slecht gaat, dat het enkel nog maar beter kan
Voortaan kregen de gevangenen elke week een budget van €12,50 waarmee ze in de kantine zelf de ingrediënten voor hun warme avondmalen moesten aankopen, om zo hun eigen potje te koken. Een gelijkaardig systeem bestaat al sinds de jaren zeventig in Denemarken waar ze fel inzetten op normalisering en re-integratie. Daar gaan ze zelfs nog een stapje verder en dienen de gevangenen met hun geld ook onder meer hun verzorgingsproducten en wasmiddel te voorzien. De Denen kiezen dus resoluut voor een gevangenissysteem waarbij er toch een zekere graad van vrijheid en verantwoordelijkheid wordt gegeven aan de gevangenen om voor zichzelf te zorgen. Dat ontbreekt nog te veel in het Belgische beleid.
Denemarken wordt dus vaak beschouwd als het summum als het gaat over de eetcultuur in gevangenissen?
Denemarken is inderdaad een van de landen die gelden als voorlopers op vlak van gevangenisbeleid. Toch zien we dat hun progressieve beleid is afgezwakt sinds de regering verrechts is en er een nieuwe directeur-generaal de staf zwaait. Zaken zoals radicalisering hebben ervoor gezorgd dat de angstcultuur daar steeds meer toeneemt. De Denen verstrengen hun gevangenisbeleid dus niet omdat het niet werkt maar omdat ze schrik hebben. In ons land zie je dan weer een omgekeerde evolutie: keer op keer worden we geconfronteerd met ons gebrekkig systeem dat bol staat van de problemen. Het voordeel van een systeem dat zo slecht is als het onze is dat er meer ruimte voor verbetering is. Je krijgt steeds meer stemmen die ijveren voor verandering.
Zie je sinds jouw onderzoek veranderingen optreden in de Belgische gevangenissen?
Niet echt. Ondanks dat justitie enthousiast was over de resultaten van het onderzoek, blijft het een kwestie van middelen. In Tilburg heb je keukens per sectie. Wij zitten met hele oude gevangenissen waar zo’n systeem moeilijk te implementeren is. Onder meer het zwakke elektriciteitsnet en de ontoereikende infrastructuur laat zo’n nieuw systeem niet toe. Wel zie je dat in de nieuwe gevangenissen die ze momenteel bouwen er keukentjes per sectie voorzien zijn waar de gedetineerden zelf kunnen koken. Er is dus wel degelijk interesse voor een progressiever gevangenisbeleid maar zonder voldoende middelen geraak je helaas nergens.
Maren Vanhouche, Redacteur & Eindredacteur
